Relatietherapeut Esther Perel: “Soms is overspel een noodzaak.”

In de VS is de Belgische Esther Perel (59) een soort relatiegoeroe. Lena Dunham zuchtte na het lezen van haar boeken: “Prijs de hemel voor deze vrouw!” Haar Ted-talks over thema’s als ‘Waar gaat het fout met goede seks?’ en ‘Is ontrouw noodzakelijk?’ halen meer dan 20 miljoen views. Enkele maanden geleden lanceerde Perel ook de veelbesproken podcast ‘Where Should We Begin?’. Daarmee laat ze luisteraars binnen in haar consultatieruimte, als vliegen op de muur. De New York Times bejubelde het concept en ook onze innerlijke voyeur was meteen enthousiast.

Fake orgasmes

In ‘Where Should We Begin?’ hoor je rauwe, onbewerkte conversaties tussen wanhopige koppels en hun therapeut. Geen fictie, geen rollenspel, maar echte koppels met echte problemen. Een man vertelt zijn vrouw: “Vrijen met jou is als seks hebben met een lijk.” Een vrouw biecht op aan haar partner: “Ik fake al mijn orgasmes.” Er wordt getierd, gehuild en soms ook gelachen. Therapeute Perel balsemt en slaat en geeft ongezouten haar mening. “Wil je luisteren, of wil je gelijk hebben?”, vraagt ze aan een nogal zelfgenoegzame vrouw. “Ik wil luisteren”, antwoordt die. Waarop Perel:“Wel, dan kan het zijn dat je een beetje minder gelijk zal hebben.”

Wie is Esther Perel?

Perel is de dochter van twee Holocaust-overlevenden, en ze groeide op in de Joodse gemeenschap van Antwerpen, waar haar ouders een kledingzaak uitbaatten. Op jonge leeftijd sprak ze al Nederlands, Frans, Duits en Jiddish. Na de middelbare school ging ze naar The Hebrew University in Jeruzalem, waar ze psychologie en Franse literatuur studeerde. Daarna trok ze naar Cambridge en na een jaar zou ze terugkeren naar Antwerpen. Dat kwam er niet meer van. Esther Perel ontmoette aan de universiteit haar grote liefde Jack Saul, een gerenommeerd psycholoog. “Toen ik op Jack verliefd werd, viel ik ineens ook voor de charmes van New York. Ik wist meteen dat ik nooit meer naar huis zou gaan.”

The sweetest taboo

Ik val met de deur in huis en vraag haar naar de basisgedachte achter haar nieuwe boek.
Esther Perel: “Wel, het valt me op dat zo veel mensen vinden dat ontrouw het allerergste is dat je je partner kan aandoen. Terwijl je je relatie ook op andere manieren kapot kan maken. Je kan je partner negeren, afwijzen, controleren, intimideren of geen liefde en aandacht schenken. Je kan neerbuigend doen of fysiek geweld gebruiken ... Het slachtoffer van het overspel is niet altijd het slachtoffer in de relatie. Ik kan veel dingen verzinnen die even erg of zelfs erger zijn dan ontrouw, maar niet iedereen ziet dat zo. Overspel is nog steeds een enorm taboe. Met mijn nieuwe boek hoop ik dit te doorbreken en koppels duidelijk te maken dat er heus wel ergere zaken zijn dan een keertje vreemdgaan.”

Oh, schande!

In de pers verscheen recent een enquête die aantoonde dat 74% van de Amerikanen er geen probleem mee heeft dat je je huwelijkscontract verbreekt. Slechts 10% echter vindt overspel - in bepaalde gevallen - moreel aanvaardbaar. “Vrouwen die door hun man bedrogen worden, durven dit vaak aan niemand te vertellen, zelfs niet aan hun beste vriendinnen”, vertelt Perel. “Je man die je bedriegt, dat is de grootste schande die je kan overkomen. Als je een beetje trots hebt, zet je die klootzak toch aan de deur? Maar zo makkelijk is dat niet, zeker niet als er kinderen in het spel zijn. Zo blijven gekwetste zielen vaak alleen zitten met hun twijfels en schaamte. Dat vind ik jammer. Als we ontrouw uit de taboesfeer halen, hoeft niemand in zijn eentje af te zien.”

Sexclusiviteit

“Onze visie op seks is sterk veranderd doorheen de jaren”, zegt Perel met haar killer Amerikaans accent. “Je hoeft niet te trouwen om seks te hebben en om kinderen te krijgen, of om je financiën veilig te stellen. Er is eigenlijk geen rationele reden meer voor een huwelijk. Door te trouwen toon je je vooral bereid tot seksuele exclusiviteit, en daarmee zeg je: ‘kijk hoe belangrijk jij voor mij bent’. In de huidige Tinder-cultuur tillen we het concept ‘betekenisloze seks’ naar een heel nieuw niveau. Het is dus niet zo vreemd dat exclusiviteit tussen partners zo’n gegeerd goed is geworden. Bij wijze van tegenreactie.”

Westers trauma?

Het feit dat we zo ontzettend veel belang hechten aan dat exclusieve, heeft als gevolg dat we trauma’s oplopen als de partner de exclusiviteit eenzijdig verbreekt. Esther Perel geeft relatietherapie in verschillende talen en verschillende culturen, en merkt dat overspel vooral in de westerse wereld met hevige traumareacties gepaard gaat. “De bedrogen partij kampt vaak lange tijd met obsessieve gedachten, flashbacks en andere symptomen van posttraumatische stress. Jammer, want het hoeft niet zo te zijn. Het traumamodel is verouderd!

Vorige week had ik een sessie met een koppel waarvan de man zijn vrouw had bedrogen. Hij verklaarde dat hij zich al jaren genegeerd en afgewezen voelde. Zijn echtgenote bedankte hem voor zijn eerlijkheid, maar meteen daarna sloeg ze om. Ze werd witheet van woede en schreeuwde: ‘Je bent van mij, jij hoort bij mij! Je hebt me bedrogen, waar ben je in godsnaam mee bezig, asshole!’ En eindelijk had hij zijn vrouw terug, in full force zelfs. ‘Kijk’, zei ik. ‘Daar is je vrouw, ze is nog even passioneel en ze houdt nog steeds van je.’ De bedrogen partij is op dat moment geen slachtoffer, de vrouw speelt een actieve rol in het verhaal. We moeten dringend inzien dat ontrouw ook iets positiefs kan teweegbrengen.”

Happy ending

“Uiteraard krijgt niet elke scheve schaats een happy ending”, benadrukt Perel. “Soms verandert het verboden liefdesverhaal in een levensverhaal, en blijft de bedrogen partner alleen achter. Maar hier was dat niet het geval. Ik vond het erg belangrijk om deze vrouw te wijzen op haar kracht. Diep vanbinnen wist ze ook wel dat ze haar man een beetje verwaarloosd had, wat hem natuurlijk nog niet het recht geeft om vreemd te gaan. Maar in plaats van een zielige bedrogen echtgenote is mijn cliënte nu een strijdlustige amazone die vecht voor haar man. Dat is pas empowerment!”

Case closed

Het lijkt een logische redenering, maar toch krijgt Perel veel tegenstand van collega’s. “Die gestoorde Belgische moet dringend haar kop houden”, blogde er eentje. En ook de prominente psychologe Janis Abrahms Spring, die met ‘After the Affair’ haar eigen bestseller schreef, was niet mals: “Perel minimaliseert de pijn van het slachtoffer en zo traumatiseert ze de gekwetste partij opnieuw en opnieuw.” Esther Perel haalt haar schouders op als ik haar met die kritiek confronteer.

“Ik ken het klassieke traumamodel”, antwoordt ze droog. “Ik minimaliseer de pijn niet, maar ik doe er iets positiefs me. Zoals ik al zei, we zijn dringend toe aan een nieuwe visie op ontrouw.” Case closed.

Door de shit

Eigenlijk verschilt de aanpak van Perel niet eens zo erg van de theorie van Spring. In eerste instantie gaat het koppel door een ‘fall-outfase’, zoals Perel het noemt, wat betekent dat je door de shit moet voor het beter wordt. Dit is de fase van huilen en schelden, waarbij de overspelige partner zich nederig en schuldbewust moet opstellen, en tot het uiterste gaat om het vertrouwen te herstellen. Als het koppel de initiële shock overleeft, wat lang niet altijd het geval is, kunnen ze daarna proberen om het verleden zin te geven. Liep het spaak in de relatie of gaf de individuele psychologie van de partner de doorslag?

Sexy tuinman

“Overspel is vaak een gevolg van eerdere ervaringen, die losstaan van de relatie. Het is niet omdat de ene partner vreemdgaat dat de andere tekortschiet. Recent had ik een cliënte, een moeder van drie met een Indische achtergrond, die een buitenechtelijke relatie begon met een tuinman. Aan haar relatie lag het niet, ze beschreef haar echtgenoot als sexy, lief en een genie in zijn werk. Na enkele sessies kwam ze tot het besef dat haar ontrouw het gevolg was van een identiteitscrisis. Als kind werd ze streng opgevoed en was ze altijd erg gehoorzaam geweest. Later werd ze een voorbeeldige echtgenote die haar man en kinderen altijd op de eerste plaats zette. Maar diep vanbinnen worstelde ze met een soort van puberale rebellie, een late adolescentie. De affaire werd voor haar een queeste naar meer autonomie.”

“Dat verhaal hoor je bij vrouwen wel vaker. ‘Ik verloor mezelf in mijn huwelijk’, zeggen zij. Terwijl mannen vaak het omgekeerde aangeven: ‘ik vind mijn vrouw niet meer’. Een vrouw die overspelig is, wil zich meestal bevrijden uit haar zorgende rol, ze wil zich sexy voelen en focussen op haar eigen plezier."

Sadistische biecht

Op dit punt ben ik even niet meer mee. Moet je nu wel of niet de waarheid spreken als je het wil bijleggen met je partner? Perel citeert de New Yorkse therapeute Lisa Spiegel: “Ask yourself: is it honest, is it helpful, and is it kind? Als je seks hebt met een nieuwe verovering, ontdek je die ander, maar je ontdekt ook jezelf opnieuw en opnieuw. Dat kan voor jou erg positief zijn, maar het is pijnlijk voor je partner. Als je echt álles gaat opbiechten is dat best sadistisch. Je geweten wordt niet lichter door de ander volledig te breken.”

Wat is overspel?

Wat ik haar al de hele tijd wil vragen: wanneer mag je concluderen dat er een grens is overschreden? Pleeg je overspel waneer je voor de lol een Tinder-account aanmaakt om ook eens te kunnen swipen? Mag je partner boos zijn als je naar porno kijkt? Wat als je lief op vrijgezellenweekend met zijn vrienden naar de stripclub gaat? Mogen we eigenlijk nog wel masturberen als we in een monogame relatie zitten?

“Dat is voor elk koppel een moeilijke oefening. Ik vraag steeds aan koppels: is het absoluut noodzakelijk dat het erotische ‘zelf’ van je partner volledig aan jou toebehoort? Elk koppel worstelt met paradoxale issues als veiligheid versus nieuwigheid, autonomie versus samenzijn, avontuur versus stabiliteit ... Mijn ervaring is dat een beetje mysterie de ideale manier is om het vuur in je relatie te houden. Respect tonen voor de privacy en de autonomie van je partner, is ook een vorm van intimiteit.”

Regeltjesfetisj

Als je die redenering doortrekt, beland je natuurlijk bij het andere uiterste. Moeten we onze relatie openstellen voor derden? Zijn polyamoureuze avonturiers doorgaans gelukkiger dan monogame moraalridders?
“Was het maar zo simpel”, lacht Perel. “Weet je dat polyamoristen voortdurend afspraken maken over hoe vaak en wanneer? Je huwelijk openstellen brengt een hele hoop nieuwe vraagstukken mee. Mag je verliefd worden? Mag je blijven slapen? Hoe hou je het veilig? Mag het met iedereen of moet de partner toestemming geven? In mijn ervaring brengt ‘een open huwelijk’ veel bureaucratie en weinig romantiek met zich mee.

Polyamoristen zijn doorgaans mensen die van regeltjes houden. En hoe meer regels er zijn, hoe groter de kans op bedrog. Vergeet niet dat de overspelige partner er net nood aan heeft om de regels te overtreden. Dus hoe verder je de grenzen legt, hoe verder die partner zal moeten gaan om zijn of haar autonomie op te eisen.”

De relatie als springplank

Dus gesloten is niet ideaal, maar te veel openheid werkt ook niet. Hoe moeten we het dan aanpakken? Kan Perel geen handleiding voor een goed huwelijk schrijven?
“Dat goede huwelijk ziet er voor iedereen anders uit. Wil je dat de relatie een bron van geluk is, vanwaaruit alles vertrekt? Of zie je de relatie als een veilige thuishaven, een plaats om tot rust te komen, zodat je weer energie hebt voor je carrière, je creativiteit en je vrienden? Het zou kunnen dat je relatie fungeert als een springplank waarmee je je lanceert in grootse avonturen. In dat geval is je partner niet je grootste geluk, maar zonder die solide basis zou al het andere er ook niet zijn. En misschien is dat wel oké?”

Privé

In de loop van het gesprek begin ik me steeds meer af te vragen hoe Perel haar eigen huwelijk ziet. Ik dacht dat ze af en toe een tipje van de sluier zou oplichten, maar ze houdt de lippen stijf op elkaar wat haar privéleven betreft. “Ik heb twee volwassen zonen, hoe zouden die zich voelen als hun moeder in de internationale pers haar seksleven uit de doeken doet”, lacht ze. “Het gaat erom dat mensen nadenken over hun eigen leven, zonder te reageren op het mijne. Maar ik kan je geruststellen: ik ben geen seksueel roofdier. Door het feit dat ik in een veilige relatie zit, kan ik met een open geest filosoferen over liefde en verlangen. Ik kan je wel vertellen dat mijn persoonlijke achtergrond een grotere rol speelt in mijn relatie dan de afspraken die ik met mijn echtgenoot maak.”

Seks doet leven

Daarmee verwijst ze naar haar familiegeschiedenis en de wijze waarop ze werd grootgebracht. Haar ouders waren de enigen van de familie die de concentratiekampen overleefden. Al de anderen stierven in Auschwitz en Treblinka.
“Na de bevrijding van de kampen vonden mijn ouders elkaar bij toeval terug in de eindeloze mensenstroom, ze konden zelf niet geloven dat ze zoveel geluk hadden. Ze vestigden zich in de Joodse buurt in Antwerpen en in de gemeenschap zag je altijd twee soorten Holocaust-overlevenden. Er was een groep ‘die niet gestorven was’ en een groep ‘die weer tot leven kwam’. De eerste groep was altijd bang, ze kwamen amper buiten en ze verscholen zich in donkere huizen achter gesloten gordijnen. Eigenlijk waren ze al dood.

Mijn ouders behoorden tot de groep van echte overlevenden, bon vivants die in erotiek een tegengif zagen voor de dood, en een manier om het leven te vieren. Daardoor ben ik me gaan afvragen: wat is lust en verlangen? Op welke manier gaan mensen om met genot, plezier en passie?” Perel besluit met een citaat van Adam Phillips, dat ze ook in haar boek heeft gezet. ‘At its best monogamy may be the wish to find someone to die with; at its worst it is a cure for the terrors of aliveness. They are easily confused.’

‘Mating in Captivity’ heet in de Nederlandse vertaling ‘Erotische Intelligentie’, uitgegeven bij Standaard Boekhandel. ‘The State of Affairs’ verschijnt in januari bij Lev. als ‘Liefde in verhouding’.

Lees ook: Help! Mijn lief heeft me bedrogen en belogen!

Of: Waar hebben mannen en vrouwen spijt van?