Met ‘hikikomori’ doelen de Japanners op tieners of jonge volwassenen die zich maanden of zelfs jaren in hun kamer opsluiten. Het fenomeen blijft niet beperkt tot het land van de rijzende zon, maar verspreidt zich als een olievlek over de hele wereld. Tot in België.
Iedereen heeft wel eens zin om een paar uur, een paar dagen of zelfs een paar weken in bed te blijven liggen, en zich helemaal af te zonderen van de wereld. Maar voor sommige jongeren is het een echte levensstijl geworden. Voor Jérémy (20) bijvoorbeeld. Wanneer we hem voor het eerst ontmoeten, is hij moe en heeft hij moeite om de juiste woorden te vinden wanneer hij zijn situatie probeert te omschrijven. Op aandringen van zijn moeder, en vooral van zijn broertje Gilles, heeft hij erin toegestemd om met ons te praten. Het gesprek vindt plaats in zijn slaapkamer, vandaag een soort zelfgekozen gevangenis van 15 vierkante meter. Al meer dan 18 maanden is Jérémy zijn huis niet uit gekomen. Hij verlaat zelfs bijna nooit zijn kamer, behalve om naar het toilet te gaan. Nadat hij drie keer was gezakt aan de universiteit, besloot hij om niemand meer te zien en met niemand meer te praten. Sindsdien leeft hij als een kluizenaar en trekt hij zich volledig terug op zijn kamer. Hij heeft geen diploma of werk, en woont bij zijn moeder in een klein dorpje in Waals-Brabant. De hele dag door zit hij te surfen op het internet, videospelletjes te spelen, te lezen en te mediteren. “Ik heb niemand nodig en ik verveel me ook nooit”, zegt Jérémy. ’s Middags laat hij kant-en-klare maaltijd opwarmen in de microgolfoven. “De situatie is onhoudbaar geworden”, vindt zijn moeder. Maandenlang heeft ze geduld en begrip getoond, maar nu begint ze boos te worden op haar zoon die ooit ‘alles had om gelukkig te zijn’. Jérémy zelf blijft er rustig onder. “Het enige wat ik wil, is dat ze me met rust laten.“ Alleen zijn broer praat met hem, en brengt hem eten en drinken. “Ik wil geen druk voelen of me beoordeeld worden. Ik heb ook geen zin om met anderen te concurreren. Door me af te zonderen, doe ik niemand kwaad. Ik voel me vreemd genoeg vrijer en gelukkiger zo.”
Net als Jérémy woont ook Marion (24), sinds ze in mei vorig jaar werd ontslagen als verkoopster, als een sociale kluizenaar in haar Brusselse studio. Ze gaat niet meer uit, behalve dan één keer per maand om boodschappen te doen. Ze wil niemand meer zien. Wanneer we haar via Messenger vragen waarom ze zich zo afzondert, vertelt ze dat niet wil leven in deze maatschappij die ze als ‘waanzinnig’ beschouwt en die ‘het uiterlijk en succes verheerlijkt’. Ze voelt zich een buitenbeentje en wil niet deelnemen aan een samenleving die ‘vijandig staat tegenover iedereen die niet in het stramien past’. En dus zondert ze zich liever volledig van de wereld af om ‘haar hoofd helemaal leeg te maken’. Ze sluit zich op om beter na te denken over de zin van haar leven. “Maar op dit moment wil ik niets meer, vertrouw ik niemand meer”, laat ze optekenen tijdens ons gesprek van scherm tot scherm.
Hoeveel jongeren zijn er nu in België, die net als Jérémy en Marion de buitenwereld de rug hebben toegekeerd? Precieze cijfers zijn moeilijk te vinden. Het fenomeen dook voor het eerst op in de crisisjaren begin jaren negentig in Japan, en treft momenteel tussen de 500.000 en 1 miljoen mensen in het land van de rijzende zon. Volgens de officiële definitie is een hikikomori een jongere die zich in zijn huis heeft teruggetrokken en al meer dan zes maanden niet meer deelneemt aan de samenleving, zonder dat er een mentale stoornis is vastgesteld. Een fenomeen dat met grote omzichtigheid wordt behandeld door de Amerikaanse regisseur Laurence Thrush. Zijn film Left Handed vertelt over Hiroshi, een student van de middelbare school uit de buitenwijken van Tokio, die zich twee jaar opsluit in zijn kamer. Een aangrijpende film over het onzichtbare leed dat veel families treft in Japan, en meer en meer ook bij ons.
Geen enkele ambitie
Elk jaar zijn er enkele honderden jongeren in België die onder de radar blijven en in geen enkele categorie vallen. Ze studeren of werken niet, lopen geen stage. Ze leven van een werkloosheidsuitkering of, vaker nog, op de rug van hun ouders. Bij ons bestaat er nog geen specifiek woord om die jongeren te omschrijven. We hebben het veeleer over een ‘burn-out’ (een term die steeds vaker wordt gebruikt), ‘vroegtijdige schoolverlater’ of ‘sociale fobie’. Waarom zetten jonge mensen nu in hemelsnaam hun sociale leven on hold? Waarom trekken ze zich terug in hun kamer en laten ze vrienden, studie en ambities vallen? Het fenomeen is de afgelopen jaren zo sterk in omvang toegenomen, dat specialisten uit de hele wereld zich over dit onderwerp hebben gebogen. In tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht, is hikikomori volgens recente studies een gedrag en geen aandoening. Jongeren sluiten zich niet op om videogames te spelen. Dat is meer een manier om hun dagen te vullen.
“Het internet maakt dat je minder behoefte hebt aan communicatie in real life. Mensen die vroeger jarenlang hun kamer niet uit kwamen, liepen het gevaar gek te worden. Door het wereldwijde web kunnen hikikomori vandaag de illusie koesteren dat ze nog altijd deel uitmaken van de maatschappij. Thuisbezorgingsdiensten als Amazon en Uber Eats maken het bovendien veel makkelijker om je terug te trekken uit de werkelijke wereld”, zegt Charlotte Mauchien, psychologe aan het universitaire ziekenhuis Saint-Luc. Wat ook zou meespelen: de grote druk op school, de hardheid van de professionele omgeving en pesterij op sociale media, zowel op school als op het werk. Meestal proberen hikikomori zich een paar maanden aan een nieuwe omgeving aan te passen, maar dan storten ze in en hebben ze een burn-out. Een andere verklaring is dat veel jonge mensen als kind als kleine koninkjes werden behandeld en daardoor uitgroeien tot hikikomori. Dat de overbeschermde en aanbeden jongeren zichzelf opsluiten in hun kamer, kan het gevolg zijn van hun grillige gedrag, maar vloeit vaak ook voort uit angst voor de buitenwereld. Heel moeilijk dus om te weten wat er werkelijk omgaat in hun hoofd, en waarom ze zich zo slecht voelen. Wat zeker is: hikikomori hebben allemaal het gevoel hun plek in de samenleving niet te vinden. Ze willen niets en hebben geen enkel doel, noch op persoonlijk noch op professioneel vlak. Geen ambitie, geen zorg voor de toekomst. Gewoon niets.
Verslavend
In de film Left Handed die we hierboven al aanhaalden, speelt Sadatsugu Kudo een bemiddelaar gespecialiseerd in hikikomori, iets wat hij in het echte leven ook is. In de tweede helft van de film zien we hem regelmatig naar Hiroshi's huis komen en met hem praten door de deur heen om hem ervan te overtuigen eindelijk naar buiten te komen. In het echte leven kunnen onderhandelingen maanden of zelfs jaren duren, vooral omdat de hikikomori over het algemeen weigeren te praten, wat het communiceren bijzonder ingewikkeld maakt. “Als ik met mijn zoon wil ‘spreken’, schuif ik een brief onder de deur van zijn kamer”, zegt Jérémy's moeder. “De enige manier om met de jongeren in contact te komen is vaak via psychotherapeuten die met toestemming van de familie aan huis komen”, legt psychologe Charlotte Mauchien uit. “Maar je moet de jongeren kunnen localiseren en ze moeten bereid zijn om zich te laten behandelen. Veel ouders wachten lang voor ze hulp inroepen. In het begin beseft de familie vaak de omvang van het probleem niet. Ze wachten tot het overwaait en raken soms gewoon aan de situatie. Dikwijls zitten er heel wat maanden tussen de eerste keer dat de jongere zich opsluit en de vraag om hulp”, zegt een psychologe van de vzw Soins chez Soi.
“De ouders weten niet altijd waar ze moeten aankloppen, omdat er geen structuur of organisatie bestaat die de ouders van hikikomori groepeert. De tieners zelf zijn zich meestal niet eens bewust van het feit dat ze afwijkend gedrag vertonen”, zegt de psychologe. “Als de jongeren eenmaal beter zijn, bedanken ze me vaak omdat ik hen geholpen heb in een periode waarin ze zich heel slecht voelden, en ze zijn heel blij dat ze uit de hel zijn geraakt.” Want ook al lijkt een vrijwillige opsluiting op hun kamer de ideale oplossing voor een hikikomori, een pretje is het niet. Tijdens ons laatste gesprek via WhatsApp geeft Jérémy toe dat de eenzaamheid soms zwaar weegt op hem. Dat is ook een van de redenen waarom hij een gesloten Facebookgroep heeft opgericht voor ‘sociale kluizenaars’ zoals hijzelf. “Het doet deugd om te praten met mensen die hetzelfde meemaken”, zegt hij. Bijna altijd komen hikikomori na een paar maanden of jaren naar buiten, omdat ze uiteindelijk contact met de buitenwereld nodig hebben, of omdat ze de tijd hebben genomen om een doel in hun leven te vinden. Maar weer helemaal hun plek vinden is niet evident voor hen, omdat ze het zo moeilijk vinden zich aan de regels van de maatschappij aan te passen. Voor Maïa Fansten, sociologe in Parijs en specialiste terzake, is je terugtrekken een soort verslaving. Dus ook nadat ze weer deelnemen aan het normale leven gebeurt het wel vaker dat hikikomori een terugval kennen.
En hoe zit het bij de vrouwen?
Volgens de wetenschappelijke literatuur zouden meisjes minder vatbaar zijn voor het fenomeen, omdat de prestatiedruk en de sociale dwang zwaarder wegen op mannen. Maar dat mannen er meer door getroffen lijken, komt misschien alleen maar omdat het probleem bij vrouwen minder zichtbaar is. Cultureel gezien is het nog altijd meer aanvaard dat een vrouw thuisblijft. Het lijkt misschien idioot, maar het is wel een feit. In elk geval zijn er steeds meer vrouwen die net als Marion weigeren om zich in het keurslijf te laten dwingen dat de maatschappij hen oplegt. Ze besluiten zich af te zonderen en een alternatief te zoeken.
Eugénie is geen hikikomori, maar besloot toch om het op haar manier aan te pakken. Vier jaar geleden woonde ze in Brussel, verdiende ze veel geld en had ze een druk sociaal leven met veel vrienden, activiteiten en uitstapjes. Maar ze besefte dat het hectische stadsleven haar angstig maakte. Om haar angstgevoelens tegen te gaan, trok ze zich in het weekend terug in haar buitenverblijf in Normandië. Een huisje in het groen, volledig afgezonderd van de rest van de wereld. Al snel hield ze de weken in de stad voor bekeken. “Ik voelde me onaangepast, uit balans. Op een ochtend besefte ik dat ik zo niet meer wou leven. Ik heb alles achtergelaten – mijn chique appartement, mijn vaste baan, mijn comfortabele levensstijl – en ik ben helemaal alleen naar Normandië getrokken, in een huisje midden in de natuur.” Sindsdien werkt ze uitsluitend van thuis uit als zelfstandige. In haar vrije tijd zorgt ze voor haar dieren en haar moestuin. “Mijn manier van leven is misschien wat ongewoon, maar zo kan ik mijn energie beter besteden. Ik verdien minder geld, maar ik geef mijn geld beter uit. Ik hoor en lees minder nieuws, maar ik neem de tijd om me te verdiepen in sommige onderwerpen. En ik zie minder mensen, maar als ik ze zie, heb ik meer aandacht voor wat ze meemaken en wat ze voelen.”
