Manipulators zitten overal, zo blijkt uit een onderzoek van psychotherapeut Isabelle Nazare-Aga. Hoe weet je wanneer je gemanipuleerd wordt en wat kan je eraan doen?
Ken je het gevoel dat iemand je zonder aanwijsbare reden een ongemakkelijk gevoel geeft? Van zodra deze persoon in de buurt komt, word je overvallen door angst of stress, maar tegelijk merk je dat diegene regelmatig in je gedachten opduikt. Ook kan je zelfvertrouwen een duik nemen en begin je zelfs bij dagdagelijkse zaken aan jezelf en je kwaliteiten te twijfelen. Bovendien voel je je minderwaardig en krijg je last van lichamelijke kwaaltjes (hoofdpijn, slaapproblemen…).
Als psychotherapeut en coach zag Isabelle Nazare-Aga vaak hetzelfde patroon terugkeren: veel patiënten voelden zich enorm slecht in de aanwezigheid van een bepaalde persoon uit hun omgeving. Pas na verloop van tijd (en therapie) begrepen ze dat die persoon eigenlijk een manipulator was. Ze hield een onderzoek met meer dan 7500 getuigenissen en besloot dat het tijd was om hier een boek over te schrijven: 'Les manipulateurs sont parmi nous: Qui sont-ils ? Comment s'en protéger ?' ('De manipulators zijn onder ons. Wie zijn ze? Hoe kun je je ertegen beschermen?', nvdv). Op die manier hoopt ze de slachtoffers van manipulators een helpende hand toe te steken.
Statistisch gezien is het onvermijdelijk dat ieder van ons tijdens zijn leven minstens één keer met een manipulator te maken krijgt
Isabelle Nazare-Aga heeft meer dan dertig jaar ervaring als therapeut en in assertiviteits-, zelfvertrouwen- en stressmanagementtrainingen. Ze heeft een lijst opgesteld met dertig karaktertrekken waaraan je een manipulator kunt herkennen. Als de persoon waaraan je denkt een score behaalt van minstens 14 op 30, dan is die ongetwijfeld een manipulator. Laat het duidelijk wezen: we gebruiken vaak de mannelijke vorm in dit artikel, maar zowel mannen als vrouwen kunnen manipulators zijn.
Hoe herken je een manipulator?
"Eerst en vooral bestaan er nog geen wetenschappelijke studies over het profiel van een manipulator", waarschuwt Isabelle. "Deze mensen ontkennen namelijk dat ze problemen hebben. Bijgevolg komen ze niet op consultatie. Ze maken dus geen deel uit van steekproeven of onderzoeken." De eigenschappen van manipulators zijn daarom opgesteld op basis van de getuigenissen van hun slachtoffers. Daaruit komen een aantal belangrijke karaktertrekken naar voren.
1. Een manipulator neemt geen verantwoordelijkheid
Ten eerste zorgt de manipulator ervoor dat de ander zich schuldig gaat voelen over denkbeeldige fouten. Zo verliest die ander alle zelfvertrouwen en begint hij aan zijn eigen waarden te twijfelen. Alleen zo kan een manipulator trouwens overleven: wanneer bij de ander het water aan de lippen staat. Maar... dat is nooit zijn fout. Een manipulator probeert steeds zijn verantwoordelijkheden te ontlopen. Verplichtingen, beloftes of taken? Dan gaat hij er snel vandoor. Zijn belangrijkste strategie is 'vermijden'. Hij annuleert vaak op het laatste moment, heeft altijd wel een of ander excuus of stelt uit tot later. En als er moeilijkheden zijn, kun je nooit op hem rekenen. Zijn enige doel is om elke confrontatie te vermijden. Hij heeft immers een hekel aan krachtdadig optreden of problemen oplossen.
2. Een manipulator is nooit rechtuit
Dikwijls blijft hij vaag, hij komt niet duidelijk voor zijn mening uit en neemt liever geen gezamenlijke beslissingen. Als hij iets te zeggen heeft, doet hij dat het liefst onrechtstreeks: met een post-it of een telefoontje bijvoorbeeld. Of via een collega, een partner, een vriend of een familielid. Zo maakt hij de boodschapper als het ware verantwoordelijk voor de boodschap. Alsof die de boodschap van de manipulator niet alleen doorgeeft, maar er zelf ook achterstaat.
Als jullie groep of kliekje na de komst van een nieuw lid uiteenvalt, moet je achterdochtig worden
Een manipulator is er goed in om positieve resultaten van zijn omgeving op zijn eigen naam te schrijven. Maar als het omgekeerde gebeurt en het slecht gaat, dan ligt de verantwoordelijkheid natuurlijk bij iemand anders. Een andere belangrijke karaktertrek is dat hij niet duidelijk is over zijn verwachtingen, gevoelens en meningen. "Hij is echter gek op omfloerste vragen", waarschuwt Isabelle. "Wat doe je volgend weekend?" kan een onrechtstreekse vraag worden om hem te helpen bij zijn verhuizing. "Gebruik je zaterdag je auto?" betekent waarschijnlijk dat hij je wagen die dag zelf nodig heeft." Hij vraagt naar A om meer te weten over B. Is hij niet echt vertrouwd met een bepaald gespreksonderwerp? Ga daar dan niet te diep op in, anders wordt hij "gevaarlijk". Hij zal van onderwerp veranderen: "'Nu is niet het goede moment", "we hebben nu geen tijd om erover te praten", "ik denk niet dat dat zo belangrijk is"...
3. Een manipulator zet mensen tegen elkaar op
Maar bovenal houdt hij ervan om mensen tegen elkaar op te zetten. Vaak doet hij dit door achterdocht te zaaien. "Als jullie groep of kliekje na de komst van een nieuw lid uiteenvalt, moet je argwaan beginnen koesteren", vertelt de therapeute. Een manipulatieve partner isoleert z'n partner vaak en doet geringschattend over anderen om de schijn van zijn eigen superioriteit op te houden. Hij vestigt de aandacht op de minste ontoereikendheid of fout met de bedoeling je zelfvertrouwen aan het wankelen te brengen. Hierbij gebruikt hij algemeenheden, regels en een kwetsende ironie.
4. Een manipulator geeft enkel om zichzelf
Tot slot is de enige persoon voor wie de manipulator zich echt interesseert... zichzelf. De behoeften van de anderen laten hem koud. Hij onderbreekt conversaties om over zichzelf te praten. Als een gesprek niet over hem gaat, luistert hij niet langer. Hij schenkt geen enkele aandacht aan de wensen van iemand anders, ook al beweert hij zelf dat hij zo attent is.
Zijn we allemaal manipulators?
In werkelijkheid zijn er vrij weinig gevaarlijke manipulators, gemiddeld twee tot drie personen op driehonderd. Je hoeft dus niet overdreven achterdochtig of angstig te worden. Tegelijk is het zo dat deze profielen op het eerste zicht vaak onzichtbaar zijn, alleen als je er lang en veelvuldig mee te maken krijgt zal je ze herkennen. Bovendien vind je ze in alle sociale milieus. Volgens de statistieken zou haast ieder van ons vroeg of laat in contact komen met een manipulator.
Misschien heb je jezelf of iemand van je vrienden of familie herkend in bovenstaande eigenschappen. Dat betekent niet meteen dat jij of hij/zij ook effectief een manipulator is. Volgens Isabelle "mogen we manipulatie, wat van voorbijgaande aard kan zijn, zeker niet verwarren met een manipulatieve persoonlijkheid". Want we gebruiken allemaal van tijd tot tijd wel eens chantage of gedragen ons egoïstisch tegenover een partner of kinderen. Maar die gebreken maken daarom nog geen deel uit van onze persoonlijkheid. In die gevallen moeten we het onderscheid maken tussen "zo doen" en "zo zijn".
Een manipulator manipuleert om te overleven
We hebben het hierboven gezien: de manipulator is vaag, misprijzend, denigrerend, zaait onrust en negeert de wensen van anderen. Maar hij is ook jaloers, achterbaks, leugenachtig, egocentrisch... Vaak handelt hij trouwens uit een gebrek aan zelfvertrouwen. Hierdoor kan hij zijn mening niet duidelijk en oprecht uitdrukken. Zonder de aanwezigheid van de ander, kan hij niet bestaan. En hij voelt een diepe behoefte om zichzelf met anderen te vergelijken. "Om te overleven, steunt hij op het hoofd van de ander, anders verdrinkt hij", schrijft Isabelle. En intussen duwt hij die ander kopje-onder. Ook zet hij de gebreken van anderen te kijk om er zelf beter uit te komen. "Een manipulator manipuleert alleen om te overleven. De manipulatie is een verdedigingsmechanisme dat al van kinds af aan ontwikkeld wordt. Al heel jong weet hij meteen de zwakke plekken van de anderen te vinden, zo heeft hij mensen in zijn macht en voelt hij zich beter. Hij leert al in zijn kindertijd zijn gedrag aan te passen (toon, blik, zinswendingen...) en 'oefent' hierbij op de meest kwetsbaarste ouder."
Wie zijn de slachtoffers van manipulatie?
90% van ons zijn gevoelig voor manipulatie en de overige 10% blijft immuun voor dergelijke chantagetechnieken. De therapeut noemt die laatste groep 'de onverschilligen'. Wat is het grootste verschil tussen die twee types? Hun gevoel van eigenwaarde en de manier waarop ze met anderen omgaan. De slachtoffers van manipulators zijn vaak verlegen mensen die weinig assertief zijn, niet genoeg zelfvertrouwen hebben en eerst aan de behoeften van de anderen denken. Vaak negeren ze hun eigen noden en wensen en zijn ze bereid alles te doen, zolang anderen maar positief over hen denken.
"We zijn gedeeltelijk verantwoordelijk voor de manipulaties die we ondergaan", verklaart Isabelle. Zij is zelf lange tijd het slachtoffer geweest van een manipulator in haar eigen familie. Ze geeft ons een levensles die eigenlijk op elke situatie van toepassing is: "Het gebrek aan inzicht en de overdreven waarde die we hechten aan de mening van de anderen, zijn de belangrijkste oorzaken van onze naïviteit. Velen onder ons lijken slechts te willen leven als anderen toekijken en zich er een mening over vormen. We moeten leren om voor onszelf te leven en tegelijk de anderen bij ons leven te betrekken. Op die manier is de invloed van de anderen niet constant en systematisch voelbaar."
Zo'n 90% onder ons is vatbaar voor manipulatie
Ze voegt er nog een wijsheid aan toe: "Manipuleren gebeurt heel subtiel. We mogen de persoon die gemanipuleerd wordt daarom niet met de vinger wijzen. De manipulator overschrijdt een ethische grens die in onze cultuur heel belangrijk is (de overtuiging dat een moeder haar kind geen kwaad mag doen, dat een dokter zijn patiënten niet financieel mag uitbuiten en dat een echtgenoot de vrouw waarvan hij houdt niet mentaal kapot mag maken...). We verwachten dus niet dat de mensen uit onze naaste omgeving ons kwaad zullen doen. Maar manipulators doen dat net wel."
Hoe kan je je tegen een manipulator beschermen?
"Manipulators zuigen alle energie uit je." Wie langdurig met een manipulator in contact komt, riskeert heel wat psychologische en lichamelijke schade: schuldgevoelens, agressie, angstgevoelens, overmatige bezorgdheid, neerslachtigheid, hoofdpijn, spijsverteringsproblemen, een brok in de keel of een knoop in de maag, geen eetlust, boulimie... Je verliest alle enthousiasme en goed humeur, kan zelfs langdurig ziek worden en uiteindelijk in een zenuwinzinking terechtkomen. Hoe vaker je met de manipulator in contact komt, hoe intenser de symptomen worden.
Als je je vrijheid en gemoedsrust wilt terugvinden, moeten je je eerst realiseren dat je gemanipuleerd wordt, maar dat vraagt tijd. Uitgaand van haar ervaring als therapeut, schat ze dat dit tussen drie maanden en drie jaar duurt, afhankelijk van de emotionele band met de manipulator. Om een manipulator te herkennen, is Isabelles lijst met de dertig karaktertrekken een goede eerste stap.
Manipulators hebben al gauw genoeg van mensen die ongevoelig zijn voor hun macht
Leren reageren op manipulatie
Eens je weet wie de manipulator is, leer je hem ‘tegen-manipuleren’. Hiervoor heeft Isabelle een klein kaartspel gemaakt dat bij haar boek hoort. Op de kaarten staan aan de ene kant de aanvallen van de manipulator en aan de andere kant hoe je je ertegen kunt weren. "Manipulators hebben al gauw genoeg van mensen die ongevoelig zijn voor hun macht", waarschuwt ze. Ze ontwikkelde de zogenaamde 'rookgordijntechniek' om een gepast antwoord te geven, zij het met ironie, humor, afwijzing… Enkele voorbeelden:
"Ik ben zeker dat je dat niet doet omdat je bang bent"
- "Inderdaad!"
- "Waarom zou ik onnodige risico's nemen?"
"Je bent veel te streng met je kinderen"
- "Soms moet je streng durven zijn"
- "Dat heet opvoeden"
"Je lijkt wel je moeder"
- "Ik weet dat je me probeert te kwetsen, maar dat zal niet lukken"
- "Dat is niet waar, en dat weet je maar al te goed."
Dit vereist concentratie en doorzettingsvermogen. De resultaten van die nieuwe houding en aanpak zullen dan ook pas na enkele maanden merkbaar zijn. Belangrijk is ook om te leren weigeren: je hoeft iemands gedrag niet zomaar te accepteren omdat je bang bent. De manipulator is er niet aan gewend om 'nee' te horen en zal proberen inspelen op schuldgevoel of morele principes. Volhouden is de boodschap. Bovenstaande standaardzinnen kunnen daarbij helpen, net als deze tips:
1. Breek alle manieren af waarmee de manipulator je van anderen isoleert. Ga bijvoorbeeld niet langer samen op vakantie of beantwoord zijn dagelijkse telefoontje niet meer. 'Ontmanipuleer' jezelf.
2. Vertel niet langer alle details van je leven, die zullen toch alleen maar tegen je gebruikt worden.
3. Ga niet langer in op vragen die niet duidelijk zijn geformuleerd.
4. Schrijf alles op. Noteer afspraken en overeenkomsten, indien mogelijk waar de manipulator zelf bij is. Op die manier kan de andere later niet meer beweren dat hij verkeerd begrepen is.
5. Weiger om als tussenpersoon voor hem op te treden. Laat hem zijn problemen zelf maar oplossen en zijn verantwoordelijkheid opnemen.
6. Reageer voorzichtig op gevlei. In tegenstelling tot een gemeend compliment, heeft vleierij een doel. De manipulator wil dat je aan zijn kant staat. Laat je dus niet misleiden, maar wees nuchter en beleefd.
Verwacht geen ideale communicatie met een manipulator
Amper 20% van de manipulators zijn zich bewust van hun gedrag. "Ik heb in heel mijn carrière nog maar vijf mensen ontmoet die zich vragen stelden bij hun manipulatieve karakter", verklaart Isabelle. Er bestaan dus enkele uitzonderingen, maar het gros van de manipulators is zich totaal niet bewust van de verwoesting die ze met hun gedrag aanrichten. "Daarvoor is hun ego te groot".
Amper 20% van de manipulators zijn zich bewust van hun gedrag. Meestal is hun ego te groot om te zien wat ze aanrichten
Daarom is het dus zinloos om te hopen dat de persoon in kwestie ooit zal inzien wat z'n gedrag teweegbrengt. Het enige wat je kan doen, is toegeven dat zijn manipulatieve persoonlijkheid het gevolg is van een pathologie. Dat rouwproces vraagt zijn tijd, zeker wanneer de relatie intiem was. Pas wanneer je niet meer verwacht dat hij zal genezen, is dit proces afgerond.
Omgekeerd - en dat is ook niet makkelijk om te verteren - keert een manipulator zich af van al wie ongevoelig is voor zijn macht. De hierboven beschreven 'tegenmanipulatie' is enkel een tijdelijke oplossing, want een basis van liefde en vertrouwen kan je niet opnieuw leggen. "Het ultieme doel is om elk fysiek contact tot een minimum te beperken, niet in de tegenaanval te gaan en vooral te anticiperen op een aanval van zijn kant", vertelt Isabelle.
Tot slot is het de bedoeling om te vertrouwen op je buikgevoel en op de waarschuwingen van mensen die je graag zien. En, heel belangrijk: aarzel niet om professionele hulp in te schakelen als je geen uitweg meer ziet.
LEES OOK
