Experten over ‘seksueel schuldgevoel’: “Seks is een gedeeld moment, geen wederdienst”

Seksueel schuldgevoel, waarom krijgen we er allemaal vroeg of laat mee te maken en waar komt dit gevoel vandaan?

Anne-Françoise Meulemans, psychotherapeute en oprichtster van CentrEmergences en seksuologe Laura Regaglia leggen uit hoe ‘seksueel schuldgevoel’ ingebakken zit in onze maatschappij en wat we hieraan kunnen veranderen.

Waarom voelen we ons soms ‘seksueel schuldig’?

Laura Regaglia: Iemand voelt ‘zich seksueel schuldig’ wanneer die persoon instemt met een seksuele handeling – al dan niet in een vaste relatie – zonder dat hij of zij dat per se wil, maar alleen omdat hij of zij zich ‘verplicht’ voelt tegenover de ander. Het reflecteert het idee van een economische ruil, maar dan in seksuele zin. Het gevoel kan ontstaan als gevolg van externe druk. Bepaalde mensen krijgen sneller met het gevoel te maken dan anderen, omdat ze een gebrek aan eigenwaarde hebben, een gevoel van minderwaardigheid kennen en/of bang zijn voor een oordeel of om hun relatie te verliezen…

Seksueel schuldgevoel kan vele vormen aannemen. Wanneer iemand van een ander een geschenk krijgt of getrakteerd wordt op restaurant, op een drankje of op een activiteit, kan die persoon zich ‘seksueel schuldig’ voelen. Als iemand na een feestje een lift naar huis krijgt, kan die het gevoel hebben dat de ander seksuele ‘gunsten’ verwacht. Dat gevoel van ‘verschuldigd zijn’ kan ook in andere, meer verraderlijke contexten voorkomen: als iemand seksueel getinte berichten uitwisselt, de hele nacht met dezelfde persoon danst, instemt met een slaapmutsje bij hem thuis… Ook als iemand een bepaalde fysieke en/of seksuele nabijheid tolereert, zoals zoenen, strelen… kan hij of zij het gevoel hebben dat die handelingen bij de ander een seksuele verwachting hebben gewekt en dat het ‘normaal’ is dat hij of zij daaraan voldoet.

Waar komt dit gevoel vandaan?

Laura: Seksuele scenario’s zijn de seksuele gedragingen die van mensen worden verwacht. Die scenario’s zijn ingebed in onszelf en onze samenleving en worden door de media doorgegeven. Op basis van traditionele seksuele scenario’s verwachten we bijvoorbeeld van mannen dat zij het initiatief nemen tot seks, dat zij seksueel presteren, en dat zij handelen naar mogelijke seksuele driften. Van een vrouw verwachten we dat zij garant staat voor seksualiteit, dat zij zo lang mogelijk wacht met het aanvaarden van een seksuele daad en dat zij haar aantal partners beperkt zodat ze het risico niet loopt als een ‘gemakkelijk meisje’ te worden gezien.

Gelukkig beginnen die oude clichés langzaam te verdwijnen door de opkomst van nieuwe, meer progressieve en egalitaire scenario’s. In de context van seksueel schuldgevoel impliceren onze maatschappelijk ingebedde scenario’s  dat het ‘logisch’ is dat er na het uitlokken van bepaalde gedragingen een seksuele interactie volgt.

We zouden kunnen vermoeden dat vrouwen meer last hebben van seksueel schuldgevoel dan mannen. Is dat het geval?

Laura: Het lijkt er inderdaad op dat vrouwen eerder ‘hun reputatie proberen te redden’ en zich sneller verplicht voelen een seksuele daad te stellen. Hoewel mannen daar natuurlijk ook mee te maken kunnen krijgen. Het gevoel van ‘seksuele verantwoording’ heeft complexe historische wortels die verband houden met voortdurend veranderende sociale en culturele normen. Vooral vrouwen zijn vaak onderworpen aan onrechtvaardige seksuele verwachtingen en druk om aan de behoeftes en verlangens van mannen te voldoen.

In veel culturen werd seks gezien als een echtelijke verplichting. Dat betekent dat vrouwen vaak verplicht waren seks te hebben met hun man, zelfs als zij dat niet wilden. Vrouwen werden gezien als seksuele ‘objecten’ in plaats van als gelijkwaardige seksuele partners. De feministische beweging van de jaren zestig en zeventig heeft die sociale en culturele normen aangevochten door te pleiten voor gendergelijkheid. Bovendien moedigde ze vrouwen aan hun eigen seksualiteit te laten gelden. Sindsdien zijn de opvattingen over seksualiteit veranderd en is de sociale en culturele druk op vrouwen afgenomen. Toch moet er nog veel gebeuren om echte gelijkheid te bereiken.

Hoe is seksueel schuldgevoel gelinkt met het begrip toestemming?

Anne-Françoise Meulemans: Schuld betekent verplichting. Het is het resultaat van een berekening en is onontkoombaar. Instemming speelt daarbij geen rol. Een partij heeft de overhand en het slachtoffer kan zich alleen onderwerpen.

De dader heeft veel gezichten. Er is degene die de schuld afdwingt (de hele geschiedenis van seksualiteit en seksuele scenario’s in de samenleving), maar het slachtoffer kan ook zijn/haar eigen boosdoener zijn. Sommige mensen zitten zo vast in hun overtuigingen dat ze zichzelf kunnen opsluiten in een toestand van onderwerping, zonder dat ze van buitenaf onder druk zijn gezet. De hel heeft soms wortels in onze eigen overtuigingen.

Waarom is het problematisch?

Laura: Het is problematisch omdat iemand die een ‘seksueel schuldgevoel’ voelt, de indruk kan hebben vast te zitten in een situatie, zonder te weten hoe hij/zij eruit kan raken. Iemand kan onder enorme druk staan, bang zijn voor het oordeel van de ander, zich schuldig voelen en/of spijt hebben dat hij/zij een dienst of geschenk heeft aanvaard. Je kan bepaalde seksuele praktijken accepteren terwijl je dat van tevoren niet wilde, en dat heeft gevolgen voor je seksualiteit, gevoel van eigenwaarde, zelfvertrouwen, … Niemand mag zich schuldig voelen: vergeet niet dat iedereen vrij is om een seksuele handeling te weigeren en om er op elk moment mee te stoppen zonder het minste schuldgevoel.

Anne-Françoise: Ja, elke situatie die draait om schuld in plaats van verantwoordelijkheid is problematisch. Schuld is waarschijnlijk de belangrijkste oorzaak van geweld, want het ontkent geïnformeerde toestemming. Een samenleving die dit geweld tegen vrouwen in stand houdt, genereert geweld op alle niveaus van de samenleving. En uiteindelijk is iedereen slachtoffer, mannen en vrouwen.

We spreken veel over singles, maar seksueel schuldgevoel kan ook een probleem zijn voor koppels.

Anne-Françoise: Zich verplicht voelen om in te stemmen met seksuele handelingen is onderdeel van het geweld of dagelijks lijden van vele vrouwen en mannen die geloven in de traditionele scenario’s. Dit probleem, dat zeer vaak als normaal deel van het huwelijksleven wordt voorgesteld, plaatst onze definities van seksualiteit en het echtpaar volledig ter discussie. Het is een verraderlijk leed dat het dagelijkse leven van te veel echtparen kan verpesten, met schuldgevoel aan beide kanten tot gevolg. Ze voelen zich schuldig omdat ze hun plicht niet vervullen, schuldig omdat ze niet willen, of geen verlangen opwekken. Het gevolg is grote eenzaamheid en machteloosheid.

Hoe raak je af van het gevoel?

Laura: Als ik iemand in therapie zie die zich seksueel schuldig voelt, werk ik met haar aan eigenwaarde en zelfvertrouwen. Nee, die persoon moet niet toegeven aan een seksuele daad om aan verwachtingen te voldoen en/of omdat het ‘normaal’ is om zich zo te gedragen. Ik leer de patiënt zichzelf te respecteren, nee te zeggen, verlangens, ‘niet-verlangens’ en grenzen kenbaar te maken.

Ik denk dat het belangrijk is om vanaf het begin duidelijk te zijn. Je moet communiceren, niet bang zijn om je te laten gelden, geen ruimte laten voor misverstanden en compromisloos zijn over je verlangens en grenzen. Bovendien, als iemand zichzelf seksuele druk oplegt en zich inbeeldt dat hij of zij seksueel verplicht is tot iets, leer ik hem of haar zich los te maken van seksuele scenario’s, dat betekent van “verwacht” seksueel gedrag. De enige persoon die controle heeft over haar lichaam is zijzelf en zij alleen.

Laten we in elk geval niet vergeten dat goede communicatie en respect voor jezelf en voor de ander de onmisbare bouwstenen zijn van elke seksuele interactie (en van elke vorm van interactie trouwens!). We moeten in gedachten houden dat seksualiteit een moment van delen is. Een moment van uitwisseling waarbij de partners vrijelijk moeten instemmen met seksuele activiteiten. Het is geen moment dat de notie van een “wederdienst’ consolideert.

Anne-Françoise: Er kan aan gewerkt worden op het niveau van het koppel, of op individueel niveau, maar het moet op een systematische manier gebeuren. Het ontstaan van een koppel, van een relatie gaat via de constructie en deconstructie van seksualiteit en seksuele voorstellingen met als doel zich op een geactualiseerde manier seksualiteit toe te eigenen… Iedereen wint, de partners en het koppel zelf.